Đa cấp là một mô hình kinh doanh trong đó các cá nhân không chỉ kiếm tiền từ việc bán sản phẩm mà còn từ việc dẫn dắt người khác tham gia vào hệ thống, tạo ra một chuỗi các cấp độ hoặc các tầng lớp người tham gia. Mô hình này có thể được áp dụng cho nhiều ngành nghề khác nhau, đặc biệt là các lĩnh vực như bán hàng trực tiếp, sản phẩm tiêu dùng, hoặc dịch vụ.
Mô hình kinh doanh đa cấp dựa trên việc xây dựng mạng lưới người tham gia. Mỗi người tham gia không chỉ bán sản phẩm mà còn phải kêu gọi và tuyển dụng người khác tham gia vào hệ thống, tạo thành một mạng lưới. Những người dưới cùng sẽ tạo ra thu nhập cho người trên của họ.
Mô hình kinh doanh đa cấp hoạt động theo các nguyên tắc cơ bản sau:
Chẳng hạn, một người tham gia vào mô hình bán hàng đa cấp có thể bán sản phẩm cho khách hàng và nhận hoa hồng từ sản phẩm bán được. Đồng thời, nếu người này tuyển dụng thêm người khác tham gia vào hệ thống và những người này bán sản phẩm, người tham gia ban đầu cũng sẽ nhận hoa hồng từ doanh thu của những người mà họ đã tuyển dụng.
| Tiêu Chí | Đa Cấp Hợp Pháp | Đa Cấp Lừa Đảo |
|---|---|---|
| Sản Phẩm/Dịch Vụ | Bán sản phẩm hoặc dịch vụ thực có giá trị và chất lượng. | Không có sản phẩm thực hoặc sản phẩm không có giá trị thực tế. |
| Chính Sách Thu Nhập | Thu nhập chủ yếu đến từ việc bán sản phẩm, với hoa hồng rõ ràng từ doanh thu. | Thu nhập chủ yếu đến từ việc tuyển dụng người mới, không tập trung vào việc bán sản phẩm. |
| Cấu Trúc Hoa Hồng | Hoa hồng được tính rõ ràng, minh bạch từ việc bán sản phẩm và các sản phẩm bán được từ các cấp dưới. | Hoa hồng phức tạp, không rõ ràng hoặc không minh bạch. Lợi nhuận chủ yếu đến từ việc tuyển dụng. |
| Yêu Cầu Đầu Tư | Thường không yêu cầu đầu tư ban đầu hoặc yêu cầu đầu tư hợp lý cho sản phẩm thực. | Yêu cầu đầu tư lớn ngay từ đầu, với cam kết lợi nhuận cao. Người tham gia phải mua sản phẩm đắt tiền. |
| Tập Trung Vào Bán Hàng | Mô hình tập trung vào việc bán sản phẩm thực tế hơn là tuyển dụng người mới. | Tập trung vào việc tuyển dụng người mới để mở rộng mạng lưới, ít hoặc không có sự chú trọng đến bán hàng. |
| Giấy Phép & Pháp Lý | Được cấp phép và tuân thủ quy định pháp lý, có giấy phép hoạt động hợp pháp. | Thường không có giấy phép hợp pháp hoặc hoạt động trái phép, không tuân thủ quy định pháp lý. |
| Tính Minh Bạch | Cấu trúc và quy trình minh bạch, dễ dàng theo dõi kết quả và lợi nhuận. | Cấu trúc hoạt động không minh bạch, khó hiểu, và có nhiều dấu hiệu lừa đảo trong cách thức vận hành. |
Mô hình kinh doanh đa cấp (Multi-Level Marketing - MLM) xuất hiện từ những năm 1940 tại Hoa Kỳ. Một trong những công ty đầu tiên áp dụng mô hình này là Nutrilite, chuyên bán các sản phẩm thực phẩm bổ sung. Sau đó, hai nhà phân phối của Nutrilite – Rich DeVos và Jay Van Andel – đã thành lập công ty nổi tiếng Amway vào năm 1959. Đây được xem là "huyền thoại sống" trong ngành đa cấp và là hình mẫu cho nhiều công ty sau này học hỏi.
Mô hình kinh doanh đa cấp (MLM - Multi-Level Marketing) bắt đầu xuất hiện từ giữa thế kỷ 20 tại Hoa Kỳ và nhanh chóng lan rộng ra nhiều quốc gia trên thế giới. Thành công của những thương hiệu tiên phong như Amway (1959), Herbalife (1980) hay Avon (mặc dù có lịch sử từ lâu nhưng áp dụng mô hình MLM sau này) đã chứng minh rằng MLM có thể trở thành một phương pháp phân phối sản phẩm hiệu quả, đặc biệt ở những thị trường tiêu dùng mới nổi.
Các yếu tố giúp MLM phát triển mạnh:
Mô hình kinh doanh đa cấp bắt đầu xâm nhập thị trường Việt Nam vào đầu những năm 2000, thời điểm nền kinh tế đang phát triển nhanh, người dân khao khát tìm kiếm cơ hội làm giàu nhanh chóng. Giai đoạn đầu: Xuất hiện các công ty nước ngoài như Amway (2008), Herbalife, Oriflame, Avon... là những thương hiệu đầu tiên hoạt động tại Việt Nam theo mô hình bán hàng đa cấp chính thống. Sản phẩm chủ yếu là thực phẩm chức năng, mỹ phẩm, chăm sóc sức khỏe. Người tiêu dùng ban đầu khá e dè nhưng dần bị thu hút bởi lợi ích “vừa dùng sản phẩm, vừa kiếm thêm thu nhập”.
Giai đoạn bùng nổ (2010–2016) khi có hàng loạt công ty đa cấp nội địa và nước ngoài đổ bộ vào Việt Nam. Trong đó có nhiều doanh nghiệp thiếu minh bạch, lợi dụng mô hình MLM để lừa đảo. Một số công ty bị bóc trần lừa đảo như: Liên Kết Việt, Thiên Ngọc Minh Uy, MB24,... với hàng chục nghìn người là nạn nhân và số tiền thiệt hại lên đến hàng nghìn tỷ đồng. Giai đoạn siết chặt quản lý (từ 2016 đến nay) khi sau các vụ việc nghiêm trọng, Chính phủ Việt Nam đã ban hành Nghị định 40/2018/NĐ-CP nhằm quản lý chặt chẽ hoạt động bán hàng đa cấp. Các công ty muốn hoạt động phải đăng ký với Bộ Công Thương, công bố thông tin minh bạch, đào tạo người bán hàng đúng quy định. Hiện tại, chỉ còn khoảng 20 doanh nghiệp đa cấp được cấp phép hoạt động hợp pháp tại Việt Nam, giảm mạnh so với con số hơn 60 công ty trước đây.
Hiện nay, các công ty đa cấp hợp pháp vẫn tồn tại và hoạt động hiệu quả, đặc biệt trong lĩnh vực sức khỏe, làm đẹp. Tuy nhiên, mô hình đa cấp biến tướng, kết hợp với các loại hình như tiền ảo, đầu tư tài chính, kêu gọi góp vốn... vẫn đang diễn biến phức tạp, nhất là trên các nền tảng mạng xã hội như Facebook, Telegram, Zalo. Tóm lại, mô hình đa cấp trên thế giới và tại Việt Nam đều đã trải qua quá trình phát triển nhanh chóng đi kèm với nhiều tranh cãi. Trong khi đa cấp hợp pháp vẫn là cơ hội kinh doanh phù hợp cho nhiều người, thì đa cấp lừa đảo lại khiến nhiều người "tiền mất tật mang" nếu thiếu hiểu biết và cảnh giác.
Công ty đa cấp hợp pháp:
Công ty bị tố cáo lừa đảo:
Một trong những “mồi câu” phổ biến của các mô hình đa cấp lừa đảo là hứa hẹn mức thu nhập không tưởng, thường là hàng chục triệu hoặc trăm triệu đồng mỗi tháng chỉ trong thời gian ngắn, mà không cần đầu tư nhiều công sức hay kỹ năng. Chẳng hạn, một công ty tự xưng là “startup công nghệ” mời bạn tham gia với lời quảng cáo: “Chỉ cần đầu tư 5 triệu đồng, mời thêm 2 người vào hệ thống, mỗi tháng bạn sẽ nhận được 20 – 30 triệu đồng tiền thưởng, không cần bán hàng.” Nhưng thực chất thu nhập đó không đến từ việc bán sản phẩm, mà được chi trả bằng tiền của người sau nộp vào, tương tự như mô hình Ponzi – một hình thức lừa đảo tài chính.
👉 Nguyên tắc cảnh giác: Không có chuyện “ngồi không mà vẫn giàu”. Nếu một mô hình kinh doanh nghe quá dễ dàng và hứa hẹn thu nhập quá cao – hãy nghi ngờ.
Trong các công ty đa cấp hợp pháp, sản phẩm là trung tâm – người tham gia phải bán hàng hoặc sử dụng sản phẩm thực tế để tạo ra doanh thu. Tuy nhiên, ở mô hình lừa đảo, sản phẩm chỉ là “vỏ bọc”, gần như không ai thực sự mua hay dùng. Mục tiêu chính là tuyển người mới vào hệ thống để lấy tiền.
Ví dụ như một công ty bán loại nước “thần kỳ” có khả năng chữa bách bệnh với giá gấp 10 lần thị trường, nhưng người tham gia không cần bán nước, chỉ cần tuyển đủ 5 người là đã được “lên cấp” và nhận thưởng. Dấu hiệu nhận biết:
👉 Nguyên tắc cảnh giác: Nếu một mô hình kinh doanh chỉ nhấn mạnh việc tuyển người mà không nhắc đến sản phẩm, khả năng cao đó là đa cấp lừa đảo.
Một đặc điểm nguy hiểm của đa cấp biến tướng là ép buộc người mới phải đóng một khoản phí lớn hoặc mua một lượng hàng hóa không cần thiết để “được tham gia hệ thống” hoặc “lên cấp”. Bạn được yêu cầu bỏ ra 10 triệu đồng để mua một bộ sản phẩm “khởi nghiệp” và chỉ khi mua xong, bạn mới được công nhận là “đại lý cấp 1”. Muốn tăng cấp nhanh thì phải mua thêm hàng, thậm chí kích cầu bằng tiền túi mà không có nhu cầu thực tế. Hậu quả: Người tham gia bị tồn kho, không bán được hàng và yiền đầu tư ban đầu không thể thu hồi nếu không tuyển thêm người.
👉 Nguyên tắc cảnh giác: Mô hình kinh doanh chân chính không ép buộc bạn mua hàng số lượng lớn hoặc trả phí để tham gia. Nếu có phí, phải rõ ràng, minh bạch và hợp lý.
Mô hình kim tự tháp (pyramid scheme) là khi thu nhập của bạn chủ yếu phụ thuộc vào số lượng người bạn tuyển được, không phải từ doanh thu bán hàng thực tế. Đây là mô hình bị cấm ở nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam. Ví dụ, Bạn mời được 2 người, mỗi người đầu tư 5 triệu → bạn nhận được 1 triệu đồng hoa hồng. Nếu 2 người đó tiếp tục mời thêm người, bạn sẽ tiếp tục được ăn phần trăm hoa hồng từ những người đó, dù bạn không làm gì. Cứ thế, thu nhập tăng theo tầng, giống như hình kim tự tháp. Như vậy, mô hình kinh doanh sẽ chỉ tồn tại khi có người mới tham gia, khi không tuyển được người thì hệ thống sẽ sụp đổ, người sau cùng chưa "out" kịp sẽ mất trắng tiền.
👉 Nguyên tắc cảnh giác: Bất kỳ mô hình nào chỉ trả thưởng theo hình thức tuyển người, không cần bán sản phẩm thực tế, đều là vi phạm pháp luật.
Một công ty đa cấp hợp pháp phải được cấp phép bởi Bộ Công Thương, có mã số kinh doanh đa cấp, trụ sở rõ ràng, hợp đồng minh bạch, có chính sách đào tạo và chăm sóc người tham gia. Ngược lại, công ty đa cấp lừa đảo thường:
Ví dụ:
Bạn được ký một “hợp đồng tham gia hệ thống” với những thuật ngữ mơ hồ như “cam kết quyền lợi tương lai”, “lợi tức kỳ vọng”, “bảo mật hệ thống” – nhưng không hề có tên công ty hay địa chỉ cụ thể.
👉 Nguyên tắc cảnh giác:
Dưới đây là bảng tổng hợp các dấu hiệu nhận biết mô hình kinh doanh đa cấp lừa đảo, được trình bày rõ ràng và dễ so sánh:
| Dấu hiệu | Giải thích | Ví dụ cụ thể | Cảnh báo |
|---|---|---|---|
| Cam kết lợi nhuận cao bất thường | Hứa hẹn kiếm hàng chục triệu đồng mỗi tháng mà không cần làm gì nhiều. | “Chỉ cần đầu tư 5 triệu, mỗi tháng kiếm 30 triệu không cần bán hàng.” | Nếu nghe quá dễ dàng, khả năng cao là lừa đảo. |
| Không tập trung vào sản phẩm | Sản phẩm chỉ là "vỏ bọc", gần như không ai sử dụng hay mua thật. | Nước "chữa bệnh" giá cao, nhưng không ai quan tâm công dụng, chỉ lo tuyển người. | Không có sản phẩm thực sự = dấu hiệu đa cấp trá hình. |
| Ép mua hàng hoặc nộp phí tham gia | Phải bỏ tiền mua hàng với số lượng lớn để được tham gia hoặc “lên cấp”. | Mua bộ sản phẩm 10 triệu để “lên đại lý cấp 1”. | Mô hình chân chính không ép bạn mua hàng tràn lan. |
| Trả thưởng theo mô hình kim tự tháp | Thu nhập đến từ việc mời người mới, không phải từ doanh số bán hàng. | Mời 2 người → nhận hoa hồng, càng mời nhiều càng có thu nhập thụ động. | Mô hình này bị pháp luật Việt Nam cấm. |
| Thiếu minh bạch pháp lý | Không có mã số đăng ký kinh doanh đa cấp, hợp đồng mơ hồ, trụ sở không rõ. | Không có tên công ty trên hợp đồng, không được xuất hóa đơn, trụ sở là văn phòng ảo. | Luôn kiểm tra giấy phép của Bộ Công Thương. |
Có. Nếu công ty đa cấp đăng ký hợp pháp với Bộ Công Thương, có sản phẩm rõ ràng, hệ thống trả thưởng minh bạch, thì đó là mô hình hợp pháp và có thể tin cậy.
| Mặt tích cực | Giải thích | Rủi ro tiềm ẩn | Giải thích |
|---|---|---|---|
| Cơ hội thu nhập linh hoạt | Thu nhập dựa trên nỗ lực cá nhân, không giới hạn bởi mức lương cố định. | Nguy cơ thua lỗ tài chính | Mất tiền đầu tư ban đầu nếu không bán được hàng hoặc không tuyển được người. |
| Đào tạo kỹ năng kinh doanh | Nhiều công ty tổ chức huấn luyện về bán hàng, giao tiếp, phát triển bản thân. | Dễ bị lôi kéo vào mô hình kim tự tháp | Nhiều mô hình trá hình, lấy tiền người sau để trả người trước. |
| Thời gian làm việc linh hoạt | Có thể làm việc tại nhà, phù hợp với sinh viên, mẹ bỉm sữa, người muốn làm thêm. | Áp lực từ việc tuyển người | Bị ép tuyển người để lên cấp, mất bạn bè hoặc người thân nếu mời họ vào mô hình. |
| Mở rộng mối quan hệ xã hội | Tham gia mạng lưới rộng lớn, kết nối với nhiều người cùng chí hướng. | Bán hàng khó khăn nếu sản phẩm không có giá trị thực | Nếu sản phẩm kém chất lượng hoặc giá quá cao, rất khó bán cho người tiêu dùng. |
| Cơ hội phát triển bản thân | Rèn luyện sự kiên trì, kỹ năng lãnh đạo, quản lý nhóm. | Thiếu minh bạch về pháp lý | Nhiều công ty hoạt động không rõ ràng, không có giấy phép hợp pháp. |
Thời gian hoạt động: 2014 – 2016
Số nạn nhân: Gần 60.000 người trên khắp cả nước
Số tiền chiếm đoạt: Khoảng 1.900 tỷ đồng
Chiêu thức:
Hậu quả:
Thời gian hoạt động: Hơn 10 năm (trước 2017)
Tình trạng pháp lý: Bị Bộ Công Thương đình chỉ hoạt động vào năm 2017
Chiêu thức:
Vì sao bị đình chỉ:
Hệ quả:
Năm xảy ra: 2018
Hình thức lừa đảo: Kết hợp mô hình đa cấp với tiền ảo (ICO)
Số nạn nhân: Khoảng 32.000 người
Số tiền bị chiếm đoạt: Ước tính lên tới 15.000 tỷ đồng
Chiêu thức:
Hậu quả:
Người giới thiệu nói quá nhiều về “lợi nhuận thụ động” khi thay vì giải thích về sản phẩm hay mô hình kinh doanh cụ thể, người mời thường nhấn mạnh rằng bạn “không cần làm gì vẫn kiếm được tiền”, “ngồi chơi vẫn có thu nhập đều đều mỗi tháng”. Đây là chiêu trò phổ biến trong các mô hình đa cấp trá hình, đánh vào tâm l
Bị hối thúc quyết định nhanh, không có thời gian suy nghĩ bằng việc bạn sẽ thường nghe các câu như: “Chỉ còn vài suất nữa thôi”, “Hệ thống đang tuyển gấp”, “Không đăng ký hôm nay là mất cơ hội”. Đây là kỹ thuật gây áp lực tâm lý, khiến bạn không có thời gian suy nghĩ kỹ, từ đó dễ đưa ra quyết định sai lầm. Khi bạn đặt câu hỏi như “Công ty có giấy phép kinh doanh đa cấp không?”, “Mã số được Bộ Công Thương cấp là gì?”, người giới thiệu thường trả lời lấp lửng, chuyển chủ đề hoặc nói: “Chuyện này không quan trọng”, “Tí nữa sẽ có người trả lời”. Sự thiếu minh bạch này chính là dấu hiệu rõ ràng cho thấy có vấn đề về pháp lý.
1. Thu thập bằng chứng: Giữ lại toàn bộ hợp đồng, giấy tờ giao dịch, phiếu thu, biên nhận. Chụp ảnh và lưu lại tin nhắn, email, nội dung trao đổi qua mạng xã hội. Ghi âm (nếu có) những buổi hội thảo, cuộc gọi tư vấn liên quan. Đây là cơ sở pháp lý quan trọng để chứng minh hành vi lừa đảo.
2. Gửi đơn tố cáo lên công an kinh tế, Cục Cạnh tranh và Bảo vệ người tiêu dùng. Bạn có thể liên hệ và gửi đơn tố cáo tới:
Trong đơn, cần trình bày rõ ràng:
3. Cảnh báo người khác để tránh lan rộng bằng cách viết bài chia sẻ lên mạng xã hội, diễn đàn hoặc hội nhóm hoặc báo cho người thân, bạn bè nếu họ cũng đang bị mời gọi. Gửi thông tin cho các trang báo uy tín hoặc nhóm chống đa cấp
Không cấm, nhưng phải đăng ký hợp pháp và chịu sự quản lý của Bộ Công Thương. Nghị định 40/2018/NĐ-CP quy định chi tiết về điều kiện hoạt động bán hàng đa cấp.
(Danh sách được cập nhật trên trang của Bộ Công Thương)
Không phải tất cả đa cấp đều xấu, nhưng cần tỉnh táo để phân biệt đâu là hợp pháp – đâu là lừa đảo. Nếu mô hình minh bạch, sản phẩm có thật, và không ép buộc chiêu mộ người thì có thể xem xét tham gia.
Trước khi quyết định tham gia bất kỳ hoạt động đầu tư nào, điều quan trọng nhất là bạn cần tìm hiểu kỹ về pháp lý và uy tín của công ty hoặc tổ chức mà bạn định hợp tác. Kiểm tra xem công ty có giấy phép hoạt động hợp pháp, được quản lý bởi các cơ quan chức năng có thẩm quyền hay không. Đọc các đánh giá, phản hồi từ người đã tham gia trước đó để hiểu rõ hơn về hoạt động và tính minh bạch của công ty. Điều này giúp bạn tránh khỏi những rủi ro pháp lý và những công ty lừa đảo.
Một nguyên tắc quan trọng khi đầu tư là chỉ nên đầu tư số tiền mà bạn có thể chi trả mà không ảnh hưởng đến cuộc sống hay tài chính cá nhân. Đừng vì mong muốn kiếm lời nhanh chóng mà đặt tất cả tài sản vào một cơ hội đầu tư. Hãy luôn đảm bảo rằng bạn có một kế hoạch tài chính vững vàng và đừng để các quyết định đầu tư gây áp lực lên các nhu cầu tài chính thiết yếu trong cuộc sống.
Lời hứa về việc "làm giàu nhanh chóng" là một trong những dấu hiệu cảnh báo cho những cơ hội đầu tư rủi ro hoặc lừa đảo. Mọi cơ hội đầu tư hợp pháp và bền vững đều yêu cầu thời gian và công sức để có thể đạt được lợi nhuận ổn định. Nếu ai đó hứa hẹn bạn sẽ trở thành triệu phú chỉ sau một thời gian ngắn mà không có bất kỳ sự cam kết hay giải thích rõ ràng nào về cách thức hoạt động, hãy hết sức cẩn thận. Đừng để lòng tham mù quáng khiến bạn đưa ra những quyết định sai lầm.
Không phải tất cả. Chỉ những mô hình trá hình, không có sản phẩm thực tế, chỉ chiêu mộ người mới mới bị xem là lừa đảo.
Có thể, nhưng không dễ. Phải nỗ lực bán hàng thực sự, có kỹ năng quản lý nhóm và thời gian kiên trì.
Đăng nhập để có thể bình luận
Tìm hiểu danh sách các công ty con của Viettel – tập đoàn viễn thông và công nghệ hàng đầu Việt Nam. Khám phá hệ sinh thái đa lĩnh vực từ viễn thông, công nghệ cao, tài chính đến thương mại điện tử.
![Hướng dẫn chi tiết cách viết cảm nhận về môi trường làm việc tại công ty [kèm 5 bài mẫu]](https://1900.com.vn/storage/uploads/images/banners/5727/jsYPYsu1Hm4ZAYTO3L1mh2adchJkowluXvNaXPzG_305x203.jpg)
Tìm hiểu cách viết bài đánh giá môi trường làm việc chuyên nghiệp, giúp bạn thể hiện quan điểm một cách khách quan, rõ ràng và thu hút sự chú ý của nhà tuyển dụng hoặc nhân viên tiềm năng.
Giám đốc công ty đóng vai trò quan trọng trong quản lý và điều hành doanh nghiệp. Khám phá ngay chức năng và nhiệm vụ của giám đốc để hiểu rõ vai trò, trách nhiệm và tầm ảnh hưởng của họ!